Với việc thực hiện thành công chương trình “Chấn hưng nông thôn”, Nhật Bản đã xây dựng được một nền nông nghiệp hiện đại, xã hội nông thôn phát triển. Nghiên cứu nội dung, cách thức thực hiện Chương trình này có thể đưa ra một số gợi ý quan trọng đối với việc xây dựng nông thôn mới Việt Nam hiện nay.

Một số chính sách và các bước triển khai đáng chú ý của chương trình “Chấn hưng nông thôn”

Sau chiến tranh thế giới lần thứ hai, nhằm nhanh chóng khôi phục, ổn định đất nước, phát triển kinh tế - xã hội, Chính phủ Nhật Bản đã chú trọng đầu tư cho phát triển công nghiệp và các đô thị lớn, như Tô-ki-ô, Ô-xa-ca, Kô-bê,... Từ những năm 50 đến 60 của thế kỷ XX, kinh tế Nhật Bản bắt đầu có những khởi sắc (thu nhập bình quân đầu người năm 1966 khoảng 1.000USD, năm 1967 tổng sản phẩm quốc dân - GNP của Nhật đã vượt qua Anh và Pháp, năm 1968 vượt qua Đức, chỉ đứng sau Mỹ). Thế nhưng, do theo đuổi một cách tập trung vào công nghiệp hóa làm cho khoảng cách giữa nông thôn và đô thị, thu nhập giữa cư dân đô thị và cư dân nông thôn ngày càng doãng ra một cách gay gắt. Đồng thời, một lượng lớn cư dân nông thôn di cư đến các đô thị lớn, càng khiến sự chênh lệch giữa hai khu vực này tăng thêm, xã hội truyền thống nông thôn Nhật gần như “tiêu điều”, nhân khẩu nông thôn giảm đi đáng kể. Nhằm giải quyết vấn đề nảy sinh trong tiến trình công nghiệp hóa, đô thị hóa mà cụ thể là chênh lệch nông thôn - đô thị ngày càng gay gắt, từng bước phát triển hài hòa nông thôn - đô thị, Chính phủ Nhật Bản chủ trương vận động chương trình “Chấn hưng nông thôn”, kèm theo đó là nhiều giải pháp, cách làm khác nhau trong từng giai đoạn. Một số điểm đáng chú ý là:

Một là, chế định kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội tổng thể. Để giải quyết một cách có hiệu quả sự mất cân đối và những vấn đề nảy sinh trong phát triển kinh tế và phát triển xã hội, từ tháng 3-1967, Chính phủ Nhật đã chế định “Kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội”, kèm theo đó là những chính sách và biện pháp nhằm giải quyết vấn đề ô nhiễm môi trường, giảm khoảng cách phát triển nông thôn - đô thị, phát triển cân bằng giữa các vùng miền, phát triển cân đối giữa các ngành, nghề. Ở lĩnh vực nông nghiệp - nông thôn, Chính phủ chủ trương dồn toàn lực đẩy mạnh phát triển nông nghiệp, xây dựng nông thôn mới là hạt nhân để hiện đại hóa nông thôn, cơ giới hóa nông nghiệp. Xây dựng nông thôn mới là một trong những chương trình của chính sách “Chấn hưng nông thôn” của Nhật Bản, mà mục tiêu cơ bản là đẩy nhanh tiến độ hiện đại hóa nông thôn và nông nghiệp, nâng cao mức sống cho nông dân. Hiện thực hóa điều này, Chính phủ Nhật tăng cường đầu tư cho nông nghiệp, nông thôn ở nhiều phương diện, như chế độ bảo hiểm nông nghiệp, nước sạch sinh hoạt, cải thiện chỗ ở cho nông dân, cải thiện môi trường sống, xây dựng kết cấu hạ tầng như điện, thủy lợi, đường giao thông,...

Hai là, thông qua công tác lập pháp về nông nghiệp, xúc tiến phát triển nhanh về nông nghiệp. Nhật Bản là một quốc gia hết sức chú trọng công tác lập pháp về nông nghiệp, thông qua chế định, hoàn thiện hệ thống pháp luật, pháp quy về nông nghiệp, nông thôn và thúc đẩy việc thực thi một cách triệt để nhằm phát triển nhanh nông nghiệp, nông thôn. Nhằm khuyến khích và tạo điều kiện cho nông hộ hợp tác hóa, phát triển nông nghiệp nông thôn, thay đổi phương thức sản xuất, Chính phủ Nhật ban hành nhiều đạo luật, như Luật Hợp tác xã (năm 1947), Luật Viện trợ nông nghiệp (năm 1948), Luật Đất đai (năm 1949), Luật Quản lý lương thực (năm 1952), Luật Cơ giới hóa nông nghiệp (năm 1953). Có thể nói, hàng loạt các luật liên quan đến nông nghiệp, nông thôn được Chính phủ Nhật Bản chế định và thực thi giúp cho nông nghiệp của quốc gia này vực dậy sau chiến tranh. Năm 1961, tiếp tục ban hành Luật Nông nghiệp nhằm điều chỉnh cơ cấu nông nghiệp, nâng cao thu nhập cho nông dân, hiện đại hóa nền nông nghiệp. Năm 1969, Chính phủ Nhật Bản ban hành Luật Chấn hưng nông thôn và Luật Đất đai nông nghiệp (sửa đổi). Năm 1971, chế định Luật Xúc tiến đầu tư các khu công nghiệp vào khu vực nông thôn nhằm thu hút các nhà đầu tư ở các đô thị vào khu vực nông thôn, tạo cơ hội việc làm và nâng cao thu nhập cho nông dân, hạn chế tối đa dòng di dân từ nông thôn đến đô thị, nâng cao trình độ công nghiệp hóa nông nghiệp. Đặc biệt, thập niên 80 của thế kỷ XX, Nhật Bản lần lượt sửa đổi hai bộ luật có tầm ảnh hưởng đối với nông nghiệp, nông thôn là Luật Chấn hưng nông thôn và Luật Đất đai nông nghiệp. Đồng thời, nhằm tạo điều kiện phát triển cho các khu vực vùng núi, hải đảo và vùng đặc biệt khó khăn, chế định nhiều đạo luật, như Luật Chấn hưng các đảo cô lập, Luật Chấn hưng khu vực miền núi, Luật Về biện pháp đặc biệt cho khu vực thưa dân cư. Có thể nói, hàng loạt những quy định pháp luật liên quan đến nông nghiệp, nông dân, nông thôn mà Chính phủ Nhật Bản đã ban hành và thực thi trong giai đoạn này là những điều kiện pháp lý cơ bản cho tiến trình hiện đại hóa nông nghiệp và xây dựng nông thôn mới của Nhật Bản.

Ba là, xem trọng vai trò của các hợp tác xã nông nghiệp, xem hợp tác xã là kênh để tổ chức và hội tụ nông dân, xã hội hóa công tác phục vụ nông thôn, xúc tiến tổ chức sản xuất và tiêu thụ nông phẩm. Đối với Nhật Bản, hợp tác xã nông nghiệp là tổ chức kinh tế tự quản, tự chủ, tự phục vụ. Theo quy định của Luật Hợp tác xã thì hợp tác xã có chức năng nâng cao sức sản xuất nông nghiệp, nâng cao địa vị kinh tế - xã hội của người nông dân, phát triển kinh tế nông thôn; cơ cấu của hợp tác xã nông nghiệp được tổ chức chặt chẽ từ trung ương đến địa phương theo 3 cấp. Từ năm 1947 đến 1950, toàn Nhật Bản đã thành lập hơn 4.000 hợp tác xã cơ sở với 99% nông hộ là xã viên các hợp tác xã (đến cuối những năm 90, có 100% nông hộ tham gia hợp tác xã). So với các mô hình hợp tác xã ở các nước Âu - Mỹ thì mô hình hợp tác xã của Nhật Bản có đặc trưng cơ bản là “nửa nhà nước nửa nhân dân”. Nhà nước chủ yếu là chế định chính sách và hỗ trợ về mặt tài chính, còn lại chủ yếu là phát huy tính tự chủ của nông dân và các hợp tác xã nông nghiệp. Như vậy, hợp tác xã nông nghiệp có vai trò hết sức to lớn trong phát triển nông thôn mới của Nhật Bản, từ các khâu sản xuất đến xúc tiến tiêu thụ sản phẩm; từ các vấn đề tài chính, bảo hiểm đến đời sống của nông dân. Hợp tác xã còn đóng vai trò cầu nối để thực thi các chính sách từ phía chính phủ nhằm bảo đảm lợi ích căn bản và chính đáng cho nông dân.

Bốn là, phát huy các ngành nghề truyền thống, nâng cao thu nhập cho cư dân nông thôn. Nhằm phát huy những tiềm năng và lợi thế của từng thôn, làng, tăng lợi thế cạnh tranh các sản phẩm đặc thù của mỗi địa phương, bảo tồn các ngành, nghề truyền thống, nâng cao thu nhập cho nông dân, dần thu hẹp khoảng cách giữa nông thôn và đô thị, Nhật Bản phát động phong trào “mỗi làng một sản phẩm”. Mỗi địa phương, tùy vào điều kiện và hoàn cảnh cụ thể của mình, lựa chọn những sản phẩm độc đáo, mang đậm nét đặc trưng của địa phương để phát triển. Yếu tố thành công chủ yếu của phong trào là nhận biết những nguồn lực chưa được sử dụng tại địa phương trước khi vận dụng nguồn lực một cách sáng tạo để cung cấp trên thị trường. Có ba nguyên tắc cơ bản để phát triển phong trào “mỗi làng một sản phẩm”: Hành động địa phương, suy nghĩ toàn cầu; Tự tin sáng tạo; Phát triển nguồn nhân lực(2). Điều lý thú của chương trình vận động “mỗi làng một sản phẩm” là không chỉ “chiến thắng” ở thị trường nội địa mà còn gây tiếng vang ở thị trường quốc tế bằng các chương trình quảng bá sản phẩm hết sức bài bản.

Một số gợi ý cho Việt Nam

Thứ nhất, để xây dựng nông thôn mới đạt được hiệu quả tích cực thì cần phát huy tối đa vai trò của Chính phủ. Mục tiêu then chốt của xây dựng nông thôn mới là rút ngắn khoảng cách giữa thành thị và nông thôn, xây dựng bộ mặt nông thôn hiện đại, đem lại lợi ích cho đông đảo nông dân. Chính phủ là người tổ chức và thúc đẩy công cuộc xây dựng nông thôn mới, do đó, cần phải phát huy vai trò chủ đạo của Chính phủ trong các phương diện hoạch định chính sách, phân bổ nguồn tài nguyên, đầu tư xây dựng(3),... Như đã phân tích ở trên, một trong những nguyên nhân thành công từ công cuộc xây dựng nông thôn mới của Nhật Bản chính là vai trò của Chính phủ trong việc chế định, ban hành, triển khai thực hiện nhiều chính sách liên quan, gắn với từng thời gian, lĩnh vực và công việc nhất định. Nói khác đi, công tác lập pháp về nông nghiệp, hoàn thiện hệ thống pháp luật, pháp quy về nông nghiệp, nông thôn luôn là yếu tố quyết định đến thành bại của công cuộc phát triển nông nghiệp, nông thôn và nông dân.

Thứ hai, lấy phát triển kinh tế nông thôn, tăng thu nhập cho người nông dân làm hạt nhân then chốt. Hiện nay, thu nhập của đại đa số nông dân Việt Nam còn thấp, do thu nhập của người nông dân chủ yếu dựa vào nông nghiệp thuần túy. Ở Nhật Bản, thông qua nhiều biện pháp để chuyển dịch cơ cấu lao động ở nông thôn, giúp người nông dân có được nhiều nguồn thu, giải quyết hiệu quả vấn đề thu nhập thấp của nông dân. Chúng ta cần học hỏi kinh nghiệm của Nhật Bản, tăng cường đổi mới khoa học - kỹ thuật trong nông nghiệp, đẩy mạnh phát triển nông nghiệp sinh thái, tạo nhiều cơ hội việc làm hơn và tăng cường các nguồn thu cho nông dân.

Thứ ba, nêu cao tinh thần tự lực, tự cường, lòng tin và lòng quyết tâm cho người nông dân. Vị thế chủ chốt của người nông dân trong công cuộc xây dựng nông thôn ở Nhật Bản được phát huy một cách tối đa. Người nông dân Nhật Bản luôn tự tin, thậm chí tự hào vì mình được làm người nông dân, luôn thể hiện tinh thần nhiệt huyết đầy sức sống. Nhờ có sức mạnh này mà sức sản xuất của nông nghiệp được phát triển, số phận của người nông dân được thay đổi. Hiện nay, mặc dù nông dân nước ta đều rất ủng hộ công cuộc xây dựng nông thôn mới(4), nhưng người nông dân vẫn thiếu ý thức chủ thể, tiêu cực, bị động, trông chờ, ỷ lại chính quyền. Một nhiệm vụ quan trọng là trong công cuộc xây dựng nông thôn mới là phải dựa vào sức mạnh của truyền thông, cơ chế, chính sách để kêu gọi, gợi mở cho người nông dân, khích lệ người nông dân phát huy tinh thần tự lực cánh sinh, hình thành nên động lực nội tại cho công cuộc xây dựng nông thôn mới(5)./.

---------------------------------------------------

1. Quách Kiến Quân: Bối cảnh phát triển hài hòa nông thôn - đô thị của Nhật Bản và bài học kinh nghiệm, Nghiên cứu Trung Quốc, ngày 10-01-2007

2, 3, 5. Vũ Văn Phúc (Chủ biên): Xây dựng nông thôn mới - những vấn đề lý luận và thực tiễn, Nxb. Chính trị quốc gia - Sự thật, Hà Nội, 2012, tr. 331-332, 336-338, 336-338

4. Theo số liệu điều tra xã hội học do chính tác giả khảo sát chọn mẫu ở khu vực miền Trung, có đến 93,8% số người nông dân được hỏi trả lời "ủng hộ" và "rất ủng hộ" Chương trình Nông thôn mới hiện hành của Đảng và Nhà nước ta.

Theo TCCS.