Bùi Chí Bửu

Hồ tiêu có thể được nhân giống bằng hạt và hom vô tính. Công nghệ nhân giống trong ống nghiệm cũng đã được phát triển, nhưng không thể áp dụng thương mại hóa trên diện rộng vì chi phí lớn. Thông thường, hồ tiêu được nhân giống vô tính bằng hom giống, hom được lấy từ các dây nhánh. Trong trường hợp hồ tiêu (Piper nigrum L.), tiến trình sản xuất hồ tiêu theo chuẩn “Quality Planting Material” là nội dung còn nhiều tranh cãi, và là mục tiêu nhân giống. Sản xuất tiêu tại những vườn được thương mại hóa có tuổi thọ trung bình 20 năm, và các vườn tiêu cổ truyền là 40 năm; người ta cần phải tái canh cây mới. Hom giống thường là nguồn chủ yếu lan truyền mầm bệnh. Mọi sai lầm cho quản lý dịch bệnh sau này với chi phí tốn kém khá lớn, đều bắt nguồn từ đây.

Tập trung mọi nỗ lực cho hom giống tiêu (plant material) chất lượng cao là nội dung đầu tiên trong sản xuất hồ tiêu bền vững (Ravindran 2000).

Chọn dây tiêu mẹ

Dây tiêu mẹ (pepper mother vine) là khâu quyết định quan trọng với các tiêu chí như sau:

• Dây mẹ khỏe, tăng trưởng mạnh, lóng thân ngắn, có bông dài >10cm
• Bông trổ đều, hạt chắc, tỷ trọng tiêu khô đạt 550 g/lít
• Không có triệu chứng sâu bệnh hại
• Có khả năng tạo rễ khi cắt làm hom giống
• Có khả năng cho trái nhiều và liên tục
• Chọn dây mẹ cao 3,5-4,5m cho năng suất > 2kg tiêu khô/năm

Các tiêu chí này phải ổn định trong hai năm liên tục.

Sản xuất cây giống bằng những hom tiêu cắt từ dây mẹ (vegetative cuttings)

Có hai loại dây nhánh phát triển từ dây mẹ: dây mọc thẳng đứng được gọi là nhánh thân (orthotropic branches) và mọc ngang để cho trái gọi là nhánh ác (plagiotropic branches). Một vài nhánh có mầm chồi phụ từ nhánh thân không cho rễ khỏe, chỉ bó sát thân (clinging root) ở mắt lóng và mọc nghiêng. Người ta gọi đó là “hanging shoots” (nông dân Việt gọi là dây lươn, mọc buông thỏng lơ lững trên mình dây mẹ để phân biệt với dây lươn bò dưới đất gần vùng rễ: running shoots). Hiệp Hội Hồ Tiêu Quốc Tế (IPC) không chấp nhận dây lươn thuộc dạng “hanging shoots” (hangers), họ cho rằng nó sẽ cho ít trái khi trồng trên ruộng; trong khi quan điểm của một số nông dân Việt Nam thì ngược lại, vì sức mạnh của nó. Dây lươn thuộc dạng “runner branches” mọc dài dưới đất, cho rễ phụ khỏe, cho rễ thằn lằn (rễ mọc trên không trung: aerial roots) rõ ràng trong mùa mưa, hoặc khi ẩm độ đất phù hợp. Đây là dây lươn được khuyến cáo dùng làm hom giống.

Dây tiêu ngọn (terminal shoot) là nhánh có ưu thế tăng trưởng mạnh nhất (most vigorous shoot), nhiều búp chồi và ít chồi nhánh ngang. Dây tiêu ngọn được sử dụng làm hom giống rất phổ biến tại Malaysia, một số vùng ở Indonesia và Brazil. Tại Indonesia, hom cắt xong thường được mang thẳng ra ruộng để trồng. Ở Brazil, người ta xây vườn ươm gọi là “mother garden” với những dòng hồ tiêu vô tính triển vọng được ươm tại đây. Vườn ươm này phải được di chuyển sang chỗ khác sau thời gian khai thác 2-3 năm. Hệ thống nhân giống của Malaysia khá bài bản, được xây dựng một cách hệ thống.

Chọn lựa hom cắt (cuttings): Hom có 4-5 lóng thân được trồng thẳng trên ruộng trong mùa mưa. Tuy nhiên, thời tiết rất thay đổi, việc trồng thẳng “hom cắt” như vậy gặp nhiều rủi ro khi lượng mưa thất thường. Cắt dây mẹ thành những hom giống có 4-5 lóng thân, với 2 chồi thân mọc ngang, khỏe, trên dây mẹ đạt những tiểu chuẩn nói trên, và tuổi dây mẹ không quá 2 năm.

Bước một: xác định lóng thân ở vị trí thấp nhất, loại bỏ các nhánh ác (plagiotrophic) ở 3 đốt thân cuối bên dưới. Chồi non hơn ở trên cùng của dây thân (orthotropic) cũng được cắt bỏ (trên lóng thân thứ 6 trở lên). Lóng thân có bông là lóng thứ nhất tính từ dưới lên thuộc hom cắt với 5 lóng.

Bước hai: Sau 10-14 ngày, chồi nách (axillary bud) xuất hiện ở lóng thứ 5 tính từ trên xuống và lóng thứ 4. Hom cắt được chọn và được cắt bằng công cụ thật bén, sạch (khử trùng bằng cồn) tại vị trí 1-2cm dưới lóng thân thứ nhất. Tách rời các rễ phụ bám vào trụ một cách thận trọng. Lấy hom giống ra đặt trong bọc plastic sạch, hoặc để trên khay sạch. Hom giống có thể trồng ngay ra ruộng trong mùa mưa; hoặc ươm hom giống trong cát, chờ hom ra rễ.

Kỹ thuật giúp hom cắt ra rễ

Làm luống để giúp hom cắt ra rễ (rooting bed) bằng vật liệu cát sông, trước khi trồng trên ruộng. Luống ươm hom giống dài tùy theo kích thước vườn ươm, rộng 1,0m, sâu 30cm chừa 0,3m làm lối đi chăm sóc. Hom giống được xử lý với thuốc trừ nấm tương ứng. Đặt hom giống trên luống, khoảng cách 20-30cm, cắm nghiêng 45⁰- 60⁰. Ba lóng thân nằm sâu trong luống, lóng thứ 4 trên mặt luống. Luống chứa giá thể giúp hom ra rễ (rooting medium) được phủ lớp cát sông trên mặt. Không bón phân hữu cơ. Tưới ẩm hàng ngày. Trong vòng 4-5 tuần hom giống ra rễ và sẵn sàng mang trồng trên ruộng.

Di chuyển hom giống: Hom giống được mang ra ruộng phải được gói lại với vật liệu sạch, giữ ẩm bằng cách tưới nước bổ sung. Điều này còn tùy thuộc khoảng cách di chuyển gần hoặc xa mà chúng ta còn vật liệu gói hom giống cho cẩn thận.

Duy trì vườn ươm cây mẹ (mother plant stock)    

Tập họp các nhánh dây tiêu mọc thẳng (upright branches) từ vườn tiêu sẽ rất hạn chế và chỉ có 2-3 lần cắt trong cùng một lúc từ một dây nào đó. Tập hợp các nhánh cắt kiểu như vậy có thể gián tiếp truyền nhiều bệnh cho cây hồ tiêu. Do đó, duy trì nguồn cho hom giống cần phải duy trì cường lực và sức khỏe cây mẹ. Người ta khuyến cáo phải xây nhà lưới, hay vườn ươm với kỹ thuật đặc biệt để ươm các nhánh cắt mọc thẳng (upright cuttings).

Xây dựng vườn ươm cây mẹ

Đào rãnh có kích thước sâu 45cm x rộng 45cm x dài 5m; chừa 1 mét làm lối đi chăm sóc. Đổ đầy vào rảnh mụn xơ dừa (coir dust), phân bò và đất mặt (nông dân VN còn gọi là đất miểng). Trụ đỡ dài 2m được cắm xuống với khoảng cách 60cm. Trụ sống Gliricidia sepium (cây họ đậu, hình) hoặc trụ chết bằng gỗ đều có thể được sử dụng. Che mát vườn ươm bằng lưới, hoặc dùng tàu lá dừa, che trực tiếp lên từng gốc cây trụ trong giai đoạn đầu tiên. Khi cây mọc khỏe, không che mát nữa. Cây sẽ bò lên đỉnh trụ đỡ trong vòng 4-5 tháng. Bây giờ, chúng ta sẽ cắt lấy hom giống. Quan sát khi hệ thống rễ phụ bám chặt vào trụ đỡ, chồi nhánh ngang xuất hiện theo hướng dẫn trên, chúng ta tiến hành cắt hom. Dây mẹ rất cần dinh dưỡng vì vậy phải bón phân cho dây. Hỗn hợp bao gồm 90g urê, 70g triple super phosphate, 50g KCl và 30g Kieserite cho vào 50 lít nước khuấy đều. Tưới 250ml dung dịch dinh dưỡng này trên mỗi hốc cây, cách khoảng 2 tuần một lần. Phủ đất bằng phân xanh để giữ ẩm dưới gốc và quản lý cỏ dại. Chú ý quan sát sâu bệnh hại nếu có để quản lý kịp thời.

Sử dụng dây tiêu ngọn để sản xuất hom giống

Chồi ngọn có từ 2 đến 3 lóng thân non (immature nodes) được cắt bỏ từ mỗi nhánh tiêu, để kích thích đâm chồi nách (axillary buds). Trong vòng 2-3 tuần, các chồi nách xuất hiện. Hom giống có 5 lóng thân và hai nhánh ngang ở các lóng phía trên sẽ được chọn để cắt làm hom giống. Trồng hom giống này trong bịch đất có kích thước 20 x 12,5cm, chứa hỗn hợp dinh dưỡng (giá thể). Chỉ khai thác 4-6 hom cắt (cuttings) từ mỗi dây tiêu mẹ. Đặt hai lóng nằm trong hỗn hợp dinh dưỡng (media), 3 lóng ở trên mặt / mỗi bịch đất. Giữ chúng trong phòng có ẩm độ (humid chamber) từ 3 đến 4 tuần. Mang ra nhà lưới có che sáng 8-10 tuần nữa. Khi cây được 3 tháng tuổi, đó là lúc có thể được trồng ngoài ruộng. Người ta khuyến cáo phải tập dần điều kiện khó khăn để huấn luyện cây (hardening) 3-4 tuần trước khi trồng ngoài ruộng là an toàn nhất.

Ưu điểm của sử dụng dây tiêu ngọn để sản xuất hom giống

•  - Hom cắt từ dây tiêu mẹ cho chồi nách và rễ thằn lằn nhiều hơn dây lươn bò trên đất
•  - Hom cắt có kích cỡ to hơn, hàm lượng dinh dưỡng trong thân nhiều hơn, hỗ trợ cây trong điều kiện khắc nghiệt sau này.
•  - Hom cắt có khả năng phân chồi nhánh ở gốc thân nhọn dần lên trên, tạo tán cây hình nón (conical canopy), cơ sở để tiêu cho năng suất cao
•  - Thời gian tạo tán ngắn, dây tiêu thường cho trái sớm vào năm thứ hai sau khi trồng (bông trái xuất hiện năm thứ nhất nên ngắt bỏ, vì nó làm cây tiêu mất sức)
•  - Tốc độ tăng trưởng nhanh hơn các loại hom giống khác, tạo tán lớn hơn trong thời gian ngắn.

Nhược điểm chính của phương pháp này là người ta khó chọn được dây tiêu ngọn có số lượng lớn, đáp ứng được yêu cầu số hom giống cho đồng ruộng nếu so sánh với dây lươn bò trên mặt đất (runners)

Sản xuất hom giống bằng dây lươn bò trên mặt đất (runners)

Đây là phương pháp thông dụng nhất trong các nước thành viên của IPC. Hai đến ba lóng thân được chọn để cắt đối với dây lươn, trong mùa mưa. Chọn dây mẹ theo tiêu chuẩn nêu trên. Chú ý trong phương pháp này, dây tiêu dễ nhiễm bệnh, nên việc vệ sinh vườn cây giống đặc biệt cần được quan tâm.

Thu thập hom giống để nhân

Thu thập hom giống vào buổi sáng và phải giâm vào chậu trong cùng một ngày, tránh tổn thương về cơ giới. Thời gian sau thu hoạch là lúc tốt nhất để cắt hom giống. Hom được giâm cành trong bịch đất có chứa giá thể. IPC đề nghị nên thương mại hóa dịch vụ sản xuất hom giống để chính phủ có thể kiểm soát đầu mối, tránh lây lan dịch bệnh. Tại Sri Lanka, Ấn Độ, qui trình này được thực hiện khá nghiêm túc.

Phương pháp nhân giống nhanh của Sri Lanka

Nhân giống bằng thân tre (bamboo system): thân tre được chẻ làm đôi, dài 1,5m, xếp theo hình chữ V ngược trên luống. Ruột thân trên rổng được lấp đầy giá thể, rồi đặt hom giống vào. Phương pháp này rất khó áp dụng ở Việt Nam vì vật liệu đắt và không tiện dụng.

Nhân giống theo phương pháp giá thể xốp (heap method): chất đống giá thể thành hình thang hoặc tam giác như hình ảnh trên, tạo góc xiên 45⁰. Phương pháp này được áp dụng để huấn luyện dây tiêu, tập cho hom giống quen dần với điều kiện đồng ruộng.

Nhân giống theo hệ thống ống túi nhựa chứa giá thể bên trong (polythene tube sustem): khung đỡ bằng thép có kích thước 3,75cm x 3m. Ống túi nhựa chứa giá thể bên trong có kích thước 350 gages x 8cm rộng x 2,7-3,0m cao. Giá thể chủ yếu là mụn xơ dừa. Túi treo trên khung thép thẳng đứng, đáy chạm đất, khoảng cách giữa hai túi là 30cm. Gắn hai dây hom giống theo chiều đối xứng của túi giá thể. Bổ sung dinh dưỡng 250ml hỗn hợp bao gồm 1kg urê, 0,75kg superphosphate, 0,5kg KCl và 0,25kg kieserite pha trong 250 lít nước. Bón cho mỗi túi, cách khoảng 4 tháng một lần.

Phương pháp nhân giống của Ấn Độ: Tập trung chủ yếu vào xét nghiệm hom sạch bệnh, đặc biệt là sạch virus bằng chẩn đoán PCR

Phương pháp của Mã Lai: Tập trung vào kỹ thuật “prunning” dây mẹ để có hom cắt đạt chuẩn. Chú ý kỹ thuật ghép trên gốc tiêu hoang dại để ngừa bệnh hại ở giai đoạn phát triển đầu tiên.

Phương pháp của Indonesia: Tập trung vào mạng lưới khuyến nông để xác nhận hom tốt. Tiêu trắng Muntok (White Muntok pepper) có nguồn gốc từ Lampung, Sumatra, Indonesia là sản phẩm nổi tiếng.

Phương pháp của Việt Nam: hiện nay chủ yếu dựa vào kinh nghiệm nông dân sản xuất giỏi. Nội dung được các nước bạn quan tâm là sử dụng khá phổ biến chế phẩm Trichoderma để xử lý giá thể, phân ủ sao cho việc quản lý Phytophthora, Fusarium, … có hiệu quả.

Nhìn chung chưa có phương pháp nào hoàn chỉnh, phương pháp của Ấn Độ tiếp cận với công nghệ sinh học nhiều nhất, nhưng nặng về lý thuyết; phương pháp của Mã Lai có vẻ thực tế nhất. Hiện nay người ta quan tâm nhiều đến các biện pháp đáp ứng cho nông trại hữu cơ.

Chuẩn bị bao đựng giá thể 

Bao polythene trong suốt hoặc đen đều được sử dụng có kích thước 250 gauges với 20 x 12,5cm. Đảm bảo luống đặt và giá thể trong bao có khả năng thoát nước tốt. Đục lổ (4 lổ) ở vị trí 2-4cm từ đáy bao lên. Giá thể đựng trong từng bịch giống là: đất mặt, phân bò, cát sông và mụn xơ dừa (mỗi thứ có tỷ lệ như nhau). Có thể thay thế phân bò bằng phân ủ mục (compost). Có thể thay thế mụn xơ dừa bằng mạt cưa, tro trấu. Cho giá thể vào túi nhựa 3-4 ngày trước khi trồng hom giống, đảm bảo sự ổn định.

Giữ hom giống trong buồng tạo ẩm kích thích tẳng trường rễ cũng như sự tạo chồi.

KIỂM NGHIỆM VÀ CHỨNG NHẬN HOM GIỐNG

Đây là khâu yếu nhất của Việt Nam so với các nước thành viên trong thời điểm hiện nay. Có 4 đến 6 tiêu chuẩn phẩm chất hom giống cần được kiểm nghiệm và xác nhận, đó là:

1. Số lá trưởng thành khỏe mạnh trên mỗi hom giống: 5-6 lá
2. Hom giống tăng trưởng mạnh mẽ, lá dầy, bóng láng
3. Không có sâu bệnh hại
4. Có hệ thống rễ phát triển tích cực

XÂY DỰNG VƯỜN ƯƠM GIỐNG CÓ QUI MÔ THƯƠNG MẠI HÓA LỚN

Đây là ý tưởng mới được đề xuất bởi IPC, nhằm gom đầu mối quản lý cho Chính Phủ trong quản lý giống và phục vụ tốt cho nông dân.

IPC rất quan tâm đến sâu bệnh hại thường có trong vườn ươm để quản lý tốt nhất dịch vụ sản xuất hom giống phục vụ sản xuất.

IPC đã thẩm định lại trên 20 nội dung có liên quan đến qui trình sản xuất hồ tiêu của IPC, và sẽ in lại sách hướng dẫn cho nông dân sử dụng, ưu tiên cho nông dân 6 quốc gia thành viên.