Chuyển đổi số, đổi mới sáng tạo và tăng trưởng xanh là động lực cốt lõi tạo sức sống mới cho nông nghiệp vươn mình bước vào Kỷ nguyên Xanh, phát triển bền vững và hội nhập sâu rộng.

 

 

Bài 1: Thực trạng phát triển nông nghiệp xanh và nguyên nhân

 

Nông nghiệp xanh không chỉ là xu hướng mà còn là tương lai của ngành Nông nghiệp. Đây được coi là hướng đi cần thiết để đảm bảo nguồn thực phẩm sạch, an toàn cho tất cả mọi người. Để làm được điều này, đòi hỏi phải có sự phối hợp của cả cộng đồng cùng hướng đến một tương lai xanh, xây dựng thành công  nền nông nghiệp thân thiện và phát triển bền vững.

 

Nông nghiệp xanh - hướng đi tất yếu

 

Nông nghiệp xanh là khái niệm được phát triển đồng thời ở nhiều quốc gia, ban đầu được dùng thay thế cho nông nghiệp bền vững và thân thiện với môi trường. Những nỗ lực đầu tiên có hệ thống về phát triển nông nghiệp bền vững và thân thiện với môi trường được thực hiện tại các nước phương Tây, đặc biệt là ở Mỹ và các nước châu Âu vào những năm 1980. Một số mô hình như nông nghiệp tự nhiên của Masanobu Fukuoka ở Nhật Bản cũng có ảnh hưởng lớn đến những tư tưởng về nông nghiệp xanh. Nhiều quốc gia như Đan Mạch, Thụy Điển và New Zealand đã triển khai thành công mô hình nông nghiệp xanh và có những nghiên cứu điển hình về việc áp dụng mô hình này. Các tổ chức quốc tế như FAO, IFAD thường xuyên công bố các báo cáo và nghiên cứu về nông nghiệp xanh nhằm thúc đẩy phát triển bền vững.

 

Theo Tổ chức Lương thực và Nông nghiệp Liên Hợp quốc (FAO), nông nghiệp xanh là đưa chương trình nghị sự xanh vào hệ thống chính sách nông nghiệp thực phẩm, tạo ra sự chuyển đổi hệ thống nhằm bảo đảm an ninh lương thực cho tất cả mọi người. Mục tiêu này đạt được bằng cách giảm thiểu tác động đến tài nguyên thiên nhiên, tránh suy thoái môi trường thông qua tỷ lệ tái chế cao và sử dụng ít nguyên liệu đầu vào; đồng thời phải giảm nghèo, tăng sinh kế và bảo đảm nhu cầu dinh dưỡng thông qua các chính sách và hoạt động bền vững.

 

Phát triển nông nghiệp xanh là giải pháp quan trọng để cải thiện môi trường sinh thái và thúc đẩy phát triển bền vững. Bản chất của phát triển xanh trong nông nghiệp là sự phát triển đồng bộ của kinh tế nông nghiệp, xã hội và sinh thái bằng cách làm cho toàn bộ quá trình sản xuất nông nghiệp trở nên xanh, với năng suất cao, hiệu quả sử dụng tài nguyên cao và tác động môi trường thấp. Đây là nhiệm vụ quan trọng, đòi hỏi sự chung tay của các bên, bao gồm chính phủ, người nông dân, ngành nông nghiệp và công nghiệp, nhà giáo dục và nhà nghiên cứu. Phát triển nông nghiệp xanh sẽ tập trung vào việc tái thiết toàn bộ hệ thống sản xuất cây trồng, vật nuôi và sản xuất, tiêu thụ thực phẩm, với trọng tâm là đặt ra các tiêu chuẩn cao đối với môi trường và chất lượng thực phẩm cũng như nâng cao phúc lợi của con người.

 

Nhiều mô hình sản xuất hướng tới nông nghiệp xanh được triển khai thực hiện ở nhiều địa phương.

 

Việt Nam tiếp cận nông nghiệp xanh từ đầu thế kỷ XXI. Nhiều nhà nghiên cứu đã đưa ra các khái niệm trong bối cảnh Việt Nam. Phát triển nông nghiệp xanh bền vững là quá trình phát triển đa chiều, bao gồm: bảo đảm sự bền vững của chuỗi lương thực (từ người sản xuất đến tiêu thụ, nguồn cung cấp đầu vào, chế biến và thị trường tiêu thụ); bảo đảm tính bền vững trong sử dụng tài nguyên thiên nhiên về cả không gian và thời gian; bảo đảm sự đầy đủ về an ninh lương thực trong vùng và giữa các vùng với nhau.

 

Từ khái niệm phát triển bền vững, phát triển nông nghiệp bền vững được định nghĩa là quá trình bảo đảm hài hòa ba mục tiêu kinh tế, xã hội và môi trường, đồng thời thỏa mãn nhu cầu về nông nghiệp hiện tại mà không tổn hại đến khả năng đáp ứng nhu cầu của tương lai. Nông nghiệp xanh là nền nông nghiệp áp dụng đồng bộ các quy trình khoa học, công nghệ, sử dụng hợp lý và hiệu quả các nguồn lực và tài nguyên thiên nhiên. Phát triển nông nghiệp xanh được hiểu là nâng cao chất lượng môi trường và nguồn lực được dùng trong nông nghiệp nhằm thỏa mãn nhu cầu nông sản cho con người và nhu cầu nguyên liệu cho công nghiệp, bảo đảm khả thi về kinh tế đi đối với nâng cao chất lượng cuộc sống cho nông dân.

 

Phát triển nông nghiệp xanh, kinh tế xanh là xu hướng tất yếu và yêu cầu bắt buộc trong sản xuất hàng hoá, hàng hoá xuất khẩu, hội nhập quốc tế trong giai đoạn tới. Tại Hội nghị COP26 (tháng 12/2021), Việt Nam đã cam kết mạnh mẽ đưa mức phát thải ròng về “0” đến năm 2050; giảm phát thải khí methane toàn cầu vào năm 2030 so với năm 2010. Tại Hội nghị Thượng đỉnh của Liên hợp quốc về hệ thống lương thực - thực phẩm, Việt Nam đặt mục tiêu trở thành quốc gia sản xuất và cung cấp thực phẩm lương thực, thực phẩm minh bạch, trách nhiệm, bền vững, đáp ứng yêu cầu an ninh lương thực và xuất khẩu.

 

Nông nghiệp cần vươn mình hơn nữa

 

Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan, nguyên Bộ trưởng Bộ Nông nghiệp và PTNT (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường), từng chia sẻ: “Với xuất phát điểm là một nền nông nghiệp truyền thống, nông nghiệp Việt Nam những năm gần đây đã vươn mình mạnh mẽ, đạt cột mốc đáng tự hào: 62,5 tỷ USD giá trị xuất khẩu năm 2024. Vậy tại sao chúng ta không nghĩ đến việc vươn xa hơn nữa?

 

Khi đã vươn mình, chúng ta phải nghĩ vượt ra ngoài giới hạn của những gì mình đang có. Liên kết để phát triển đa tầng giá trị, như đã nói về nông nghiệp tuần hoàn, chứ đừng chỉ nhìn vào một giá trị đơn giản. Nếu chỉ dừng lại ở tầng thấp của chuỗi giá trị, chúng ta sẽ khó có thể cạnh tranh với các quốc gia khác trên thế giới.

 

Tôi hy vọng rằng, chúng ta sẽ có một tư duy mới cho kỷ nguyên vươn mình, một tư duy thay đổi mạnh mẽ, chứ không chỉ là từng bước nhích lên một cách chậm chạp. Mặc dù đã đạt được những kết quả đáng tự hào, nhưng chúng ta không nên tự mãn với những gì đã có, mà phải dành thời gian để suy nghĩ về những bước đi tiếp theo, hướng đến tương lai bền vững và phát triển mạnh mẽ hơn.

 

Nông nghiệp đã và đang thực hiện cơ cấu lại theo hướng nâng cao giá trị gia tăng, phát triển bền vững, thúc đẩy phát triển nông nghiệp hữu cơ, nông nghiệp tuần hoàn, nông nghiệp xanh. Nông nghiệp xanh sử dụng các phương pháp canh tác thông minh, sử dụng phân bón hữu cơ, giảm sử dụng hóa chất và thuốc trừ sâu hóa học, áp dụng hệ thống tưới tiết kiệm nước, ứng dụng công nghệ xử lý và tái sử dụng phụ phẩm, phế thải, nâng cao hiệu quả sản xuất, sử dụng tiết kiệm tài nguyên, bảo vệ môi trường sinh thái, phát triển nông nghiệp bền vững.

 

Tại Việt Nam, nhiều mô hình sản xuất hướng tới nông nghiệp xanh đã được triển khai thực hiện ở nhiều địa phương thông qua các mô hình canh tác tổng hợp trong trồng lúa, giảm lượng giống gieo sạ, quản lý dịch hại tổng hợp IPM, sử dụng thuốc bảo vệ thực vật theo “4 đúng”, giảm lượng phân bón vô cơ, “3 giảm, 3 tăng”, “1 phải 5 giảm”…, góp phần giảm chi phí sản xuất và giảm gây ô nhiễm môi trường, tăng năng suất, chất lượng lúa gạo.

 

Nuôi trồng thuỷ sản đã chú trọng phát triển các vùng, mô hình nuôi ứng dụng công nghệ cao (đặc biệt là nuôi tôm siêu thâm canh), công nghệ thân thiện với môi trường. Vùng Đồng bằng sông Cửu Long đã áp dụng mô hình lúa - tôm, lúa – cá khá thành công, đảm bảo hiệu quả sản xuất, thích ứng với biến đổi khí hậu.

 

Trong chăn nuôi, việc tận dụng phụ phẩm nông nghiệp, như: thân cây ngô, rơm, đậu lạc... sản xuất thành thức ăn chăn nuôi; xử lý chất thải thành khí sinh học, nuôi trùn quế, áp dụng công nghệ vi sinh, đệm sinh học, chế biến phân vi sinh, phân bón hữu cơ, giảm tác hại đến môi trường. Chăn nuôi gia súc, gia cầm theo chuỗi giá trị, chăn nuôi an toàn sinh học, an toàn dịch bệnh và việc ứng dụng khoa học kỹ thuật tiên tiến, công nghệ cao trong chăn nuôi được thúc đẩy; mô hình chăn nuôi theo hướng hữu cơ đang dần được nhân rộng.

 

Trong lâm nghiệp, thực hiện kế hoạch hành động quốc gia triển khai Tuyên bố Glasgow về rừng và sử dụng đất đến năm 2030, kế hoạch hành động thích ứng với Luật Chống phá rừng của Liên minh châu Âu (EUDR). Chính sách chi trả dịch vụ môi trường rừng có đóng góp quan trọng trong công tác bảo vệ và phát triển rừng, thu dịch vụ môi trường rừng năm 2023 đạt khoảng 3.200 tỷ đồng. Cấp chứng chỉ rừng quản lý bền vững (FSC và VFCS/PEFC) đến nay đạt 465 nghìn hecta. Lần đầu tiên Việt Nam bán được 10,3 triệu tín chỉ carbon rừng thông qua Ngân hàng Thế giới (WB), thu về 1.200 tỷ đồng, đây là nguồn kinh phí quan trọng tăng cường công tác bảo vệ phát triển rừng.

 

Phát triển nông nghiệp xanh tuy đạt được những kết quả ban đầu, song vẫn còn tồn tại một số vấn đề cần được khắc phục, như: quy mô sản xuất nhỏ lẻ, thiếu liên kết gây “rào cản” cho việc ứng dụng khoa học công nghệ, sản xuất nông nghiệp theo chuỗi giá trị, gắn sản xuất với chế biến, thương mại nông sản, nâng cao hiệu quả sản xuất theo hướng nông nghiệp xanh, sinh thái. Hệ thống cơ chế, chính sách hỗ trợ cho sản xuất nông nghiệp hữu cơ, nông nghiệp tuần hoàn, nông nghiệp xanh chưa đồng bộ, thủ tục xây dựng dự án, tiếp nhận cơ chế hỗ trợ còn rườm rà, phức tạp, khó tiếp cận, nhiều rủi ro. Việc lồng ghép thực hiện trong các chương trình, dự án khác như: chương trình phát triển nông nghiệp ứng dụng công nghệ cao, hỗ trợ liên kết sản xuất tiêu thụ nông sản thông qua hợp đồng… còn gặp nhiều khó khăn. Chưa có cơ chế, chính sách hữu hiệu, đồng bộ để sử dụng hiệu quả nguồn phế phụ phẩm nông nghiệp. Chế tài chưa đủ mạnh để xử lý những trường hợp sử dụng quá mức phân bón vô cơ, thuốc bảo vệ thực vật, lạm dụng thuốc trong chăn nuôi - thú y - thuỷ sản, dịch bệnh, ô nhiễm môi trường, vệ sinh an toàn thực phẩm… hay xử lý việc bán sản phẩm nông sản không đúng tiêu chuẩn sản phẩm sản xuất hữu cơ, xanh, tuần hoàn, sản phẩm chất lượng cao, an toàn thực phẩm trộn lẫn với sản phẩm không an toàn và các sản phẩm thông thường khác.

 

“Chúng ta cần một tầm nhìn chiến lược ở cấp độ quốc gia trong kỷ nguyên vươn mình. Nông sản không chỉ là một mặt hàng xuất khẩu để tìm kiếm lợi nhuận, mà còn là đại diện cho hình ảnh quốc gia. Mỗi doanh nghiệp, mỗi lô hàng xuất khẩu đều góp phần xây dựng thương hiệu nông sản Việt Nam trên trường quốc tế. Hình ảnh quốc gia và nông sản cần hòa quyện, cộng hưởng, cùng nhau khẳng định vị thế của một nền văn minh lúa nước với nền nông nghiệp đang phát triển mạnh mẽ, dù vẫn còn hạn chế về điều kiện tự nhiên và quy mô sản xuất nhỏ lẻ so với các quốc gia khác.

 

Trong kỷ nguyên vươn mình này, không riêng người nông dân, mà cả doanh nghiệp cũng cần vươn lên. Đây là một hành trình chung, nơi tất cả chúng ta đều phải nỗ lực vì sự phát triển bền vững và vị thế của nông sản Việt Nam trên thị trường toàn cầu”, Phó Chủ tịch Quốc hội Lê Minh Hoan khẳng định.

Nông nghiệp xanh sử dụng các phương pháp canh tác thông minh, bảo vệ môi trường sinh thái, phát triển nông nghiệp bền vững.

 

Thúc đẩy sự chuyển đổi mạnh mẽ

 

Theo Thứ trưởng Bộ Nông nghiệp và Môi trường Võ Văn Hưng, trước những tác động ngày càng lớn của biến đổi khí hậu, suy giảm tài nguyên và yêu cầu cao từ thị trường quốc tế, nông nghiệp Việt Nam cần một sự chuyển đổi mạnh mẽ từ “sản xuất nông nghiệp” sang “kinh tế nông nghiệp” theo hướng tuần hoàn, đa giá trị và bền vững. Đây là con đường tất yếu để nâng cao năng suất, bảo vệ môi trường và gia tăng thu nhập cho người nông dân.

 

Tuy nhiên, để thúc đẩy quá trình này, Việt Nam cần có những cơ chế mạnh mẽ hơn về đổi mới sáng tạo và tăng trưởng xanh, giúp doanh nghiệp, hợp tác xã và nông dân dễ dàng tiếp cận công nghệ, tài chính và thị trường.

 

Nhấn mạnh vấn đề này, Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính cho biết trong sản xuất nông nghiệp thì điều đầu tiên phải xây dựng và lan tỏa thương hiệu nông sản. Thủ tướng cho rằng để có thương hiệu thì song song phải đầu tư chế biến sâu. Khi sản xuất, điều đầu tiên chúng ta phải nắm được thị trường đang cần sản phẩm gì, chứ không phải sản phẩm chúng ta đang có. Để thực hiện điều này, Nhà nước và doanh nghiệp phải có trách nhiệm người nghiên cứu thị trường, xúc tiến thương mại và nông dân cũng phải thay đổi tư duy.

 

Thủ tướng Phạm Minh Chính cho rằng, khi chúng ta chuyển đổi tư duy từ sản xuất nông nghiệp sang kinh tế nông nghiệp thì phải quan tâm tới hệ sinh thái nông nghiệp, trong đó phải bao gồm nông nghiệp hóa nông thôn, nông nghiệp với công nghiệp, nông nghiệp cần các ngành khác và ngược lại. Giờ chuyển đổi sang sản xuất xanh thì cần giúp đỡ về vốn, thị trường. 

 

“Đơn cử như sản xuất lúa, chăn nuôi thải ra nhiều khí C02, để giảm khí thải thì cần hỗ trợ từ tổ chức tín dụng. Hay vấn đề ưu tiên có các giống mới để giảm phát thải... Trong thời gian qua, chúng ta thấy chính sách hỗ trợ nông dân đã đủ mạnh chưa, chưa đủ thì bà con phản hồi lại xem chính sách đi vào thực tế chưa?”, Thủ tướng đặt vấn đề.

 

Vấn đề này, Thủ tướng cho rằng không chỉ thuộc về nông dân, mà cả trách nhiệm của chính quyền địa phương và các bộ ngành cần chung tay vào để giải quyết.

 

Trong sản xuất nông nghiệp, chúng ta phải tính toán làm gì, trồng gì cũng phải có quy hoạch, khu nào tốt cho cây lúa, khu nào tốt cho cây ăn quả. Mỗi khu vực đều có tiềm năng khác biệt nên mình phải quy hoạch theo hướng trên thì mới sinh ra cộng hưởng trên đất, công hưởng của khí hậu, cộng hưởng của chính sách...

 

Thủ tướng nhấn mạnh: “Chúng ta làm phải có quy hoạch rồi nhưng phải có liên kết vùng. Tiếp đến là liên kết ngành, như ngành nghề lúa, cà phê, cây ăn quả... đều phải có quy hoạch và liên kết ngành. Từ quy hoạch vùng nguyên liệu đến các vùng khác và phải tính đến lâu dài. Qua đó để thay đổi tư duy của chính quyền địa phương, người nông dân...”.

 

Chủ trì Hội nghị Thủ tướng Chính phủ đối thoại với nông dân năm 2024 với chủ đề “Khơi dậy khát vọng làm giàu để phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc; vững tin bước vào kỷ nguyên mới”, Thủ tướng Phạm Minh Chính cho biết, tiếp tục rà soát, hoàn thiện cơ chế, chính sách để mục tiêu phát triển nông nghiệp sinh thái, nông thôn hiện đại, nông dân văn minh tăng tốc, bứt phá hơn.

 

Thủ tướng nêu rõ, chúng ta đang chuyển đổi tư duy từ sản xuất nông nghiệp sang phát triển kinh tế nông nghiệp, với phạm vi rất rộng, bao trùm, do đó, nông nghiệp không thể đứng một mình mà phải có cả hệ sinh thái gồm các ngành nghề khác để cùng phát triển. Để phát triển hệ sinh thái này thì có rất nhiều việc phải làm như phải tích tụ đất đai; ứng dụng khoa học công nghệ, nâng cao năng suất lao động; có cơ chế, chính sách về tín dụng, thuế…; xây dựng quy hoạch, cơ chế chính sách, phát triển hạ tầng…