Với lợi thế về sản suất nông nghiệp, đặc biệt là sản xuất lúa, hàng năm, các địa phương phía Nam đã đóng góp vào xuất khẩu gạo với sản lượng lớn nhất cả nước. Việc xây dựng “Cánh đồng mẫu lớn” là một giải pháp quan trọng, lâu dài, góp phần tái cơ cấu ngành nông nghiệp, nâng cao giá trị gia tăng và phát triển bền vững trong sản xuất lúa gạo nói riêng và các loại cây trồng khác trong những năm tới đây ở khu vực này.

Tham gia sản xuất trên cánh đồng mẫu lớn, người nông dân sẽ bỏ được những tập quán canh tác lạc hậu (Ảnh: K.V)

Thuận lợi và khó khăn trong Chương trình xây dựng “Cánh đồng mẫu lớn”

Với mục tiêu tăng năng suất bình quân và tăng giá trị hạt gạo, canh tác lúa theo hướng thâm canh bền vững, đảm bảo vệ sinh an toàn và thân thiện với môi trường, tiêu thụ hết lúa hàng hóa và gia tăng lợi nhuận cho nông dân, mô hình “Cánh đồng mẫu lớn” là cụ thể hóa chủ trương xây dựng vùng sản xuất hàng hóa tập trung gắn với chế biến, tiêu thụ sản phẩm thông qua hợp đồng tại Quyết định số 80/2002/QĐ-TTg ngày 24/ 6/ 2002 và Chỉ thị số 24/2003/CT-TTg về xây dựng vùng nguyên liệu gắn với chế biến tiêu thụ. Chính vì vậy, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn chủ trương mở rộng phong trào xây dựng “Cánh đồng mẫu lớn” trên cả nước, không chỉ trên cây lúa mà các cây trồng khác. Với phương châm “Nông dân nhỏ nhưng cánh đồng mẫu lớn”, mục tiêu là sẽ dần hình thành những vùng nguyên liệu lúa chất lượng cao cho tiêu dùng nội địa và xuất khẩu. Sản xuất lúa theo hướng VietGAP nhằm tiến tới việc nâng cao giá trị và chất lượng của hạt gạo Việt Nam đối với thị trường tiêu thụ trong nước và thế giới. Mô hình còn mang ý nghĩa “Cánh đồng lớn nhưng trong đó có nhiều nông dân nhỏ” hay nói cách khác là một hình thức mới để tập hợp nông dân trong điều kiện thâm canh sản xuất lúa hiện nay.

Có thể nói, ngay từ bước đầu triển khai xây dựng mô hình, ở mọi địa phương đã nhận được sự đồng thuận cao của chính quyền cũng như người dân, nhất là những hộ trực tiếp sản xuất ra lúa gạo. Mô hình “Cánh đồng mẫu lớn” được kế thừa và phát triển từ rất nhiều các mô hình trước đây nên việc nhận thức và tổ chức thực hiện được tiếp cận nhanh, đó là việc người nông dân trước đây đã tham gia nhiều chương trình, mô hình như khuyến nông, IPM… và sẵn sàng áp dụng các tiến bộ kỹ thuật trong sản xuất. Việc tham gia vào mô hình “Cánh đồng mẫu lớn” là một hình thức mới vừa thực tiễn vừa khoa học, vừa mang yếu tố cộng đồng, vừa cụ thể về các lợi ích kinh tế.

Cùng với đó, các địa phương đang tập trung cao nhiều giải pháp xây dựng nông thôn mới, tiến hành dồn điền đổi thửa, quy hoạch phát triển sản xuất nông nghiệp các xã theo hướng sản xuất hàng hóa tập trung nên khi triển khai xây dựng “Cánh đồng mẫu lớn” khá thuận lợi. Có thể nói, với kết cấu hạ tầng kinh tế xã hội nông thôn đã có bước đổi mới trong nhiều năm qua, tương đối hoàn chỉnh, nên đã tạo thuận lợi cho việc cơ giới hóa, hiện đại hóa trong sản xuất. Đây chính là nền tảng cho việc hình thành phương thức sản xuất lúa theo hướng hiện đại hóa đồng bộ tạo điều kiện thuận lợi cho việc thực hiện xây dựng “Cánh đồng mẫu lớn”.

Trên thực tế, một số hợp tác xã, tổ hợp tác sản xuất đã có bề dày về kỹ năng điều hành, có năng lực hoạt động và tham gia thương thảo ký kết hợp đồng và hiện tại đã có một số doanh nghiệp liên kết với nông dân tổ chức sản xuất khá thành công. Tuy nhiên, việc triển khai mô hình “Cánh đồng mẫu lớn” cũng đã gặp phải không ít khó khăn, đó là phần lớn các hộ nông dân trồng lúa có diện tích trồng lúa nhỏ, đặc biệt ở các tỉnh có diện tích manh mún, sản xuất lúa theo hướng tự cung, tự cấp, quy mô nhỏ lẻ, chưa có hướng sản xuất lúa hàng hóa theo quy mô lớn.

Đa phần, người nông dân chưa tiếp cận được nhiều với quy trình sản xuất lúa theo VietGAP, trình độ nông dân không đồng đều nên việc tiếp thu tiến bộ kỹ thuật bị hạn chế, nhận thức về sản xuất cây trồng an toàn chưa được nâng cao, việc ghi chép nhật ký sản xuất là một yêu cầu quan trọng nhưng chưa được nông dân quan tâm đúng mức. Việc sản xuất lúa không có tính kế hoạch cao thường theo tập quán, thị hiếu của người tiêu dùng nên khả năng đáp ứng được thị trường xuất khẩu gạo lớn là khó khăn. Một yếu tố khó khăn nữa, đó là sản xuất lúa có hiệu quả thấp, do đó các lao động chính thường chuyển sang tham gia các hoạt động dịch vụ khác hiệu quả kinh tế cao hơn, nên lao động khan hiếm, giá thuê công lao động tăng cao.

Trong những năm qua, các doanh nghiệp chưa mạnh dạn đầu tư, thu mua, chế biến và tiêu thụ lúa gạo, ảnh hưởng tới chuỗi giá trị hàng hóa của hệ thống sản xuất lúa gạo, trong khi đó, mối liên kết 4 nhà chưa được chặt chẽ do còn thiếu doanh nghiệp tham gia việc tiêu thụ sản phẩm, hiện tại, có một vài doanh nghiệp thu mua lúa trong mô hình “Cánh đồng mẫu lớn” nhưng với quy mô nhỏ từ vài trăm đến vài nghìn ha và không có năng lực mở rộng diện tích thu mua do thiếu nguồn nhân lực, phương tiện, nguồn vốn và hệ thống thu mua, một số doanh nghiệp tích cực tham gia, đang đầu tư lớn xây dựng hệ thống kho chứa, sấy, chế biến nhưng lâu nay do chưa hoặc mới tham gia xuất khẩu, tiêu thụ lúa gạo nên thị trường còn hạn chế, vẫn phải bán sản phẩm thông qua một doanh nghiệp xuất khẩu khác. Trong khi phương thức phổ biến hiện nay là các doanh nghiệp xuất khẩu, tiêu thụ lúa gạo mua sản phẩm thông qua thương lái từ nhiều nguồn khác nhau nên sản phẩm không cùng một giống, không cùng thời điểm thu hoạch, phương thức phơi sấy, chế biến nên chất lượng gạo chưa cao, chưa đồng đều, chưa tạo được thương hiệu gạo Việt Nam.

Những kết quả thực hiện mô hình “Cánh đồng mẫu lớn”

Ngay từ đầu năm 2011, tại thành phố Cần Thơ, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn đã phát động phong trào xây dựng “Cánh đồng mẫu lớn” trong sản xuất lúa tại các tỉnh Nam Bộ. Chủ trương này đã được các địa phương, doanh nghiệp, nông dân hưởng ứng tích cực, bước đầu thu được kết quả quan trọng.

Mô hình xuất phát từ rất nhiều điểm trình diễn tại hầu hết các tỉnh, thành phố, khu vực Đồng bằng sông Cửu Long với quy mô diện tích từ vài ha đến vài chục ha với rất nhiều hình thức với nội dung thực hiện đa dạng và phong phú, các cánh đồng canh tác áp cụng những tiến bộ kỹ thuật mới được áp dụng đồng bộ nhiều biện pháp, với sự đầu tư mạnh mẽ về cơ giới và thủy lợi.

Sự phát triển các cánh đồng liên kết ứng dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật, nhiều nơi đã áp dụng đồng bộ các giải pháp kỹ thuật trong sản xuất lúa với nhiều tên gọi và quy mô khác nhau tại hầu hết các tỉnh, thành phố.

Nhiều địa phương như Long An, Đồng Tháp, An Giang, Hậu Giang, thành phố Cần Thơ đã đẩy mạnh chương trình sản xuất lúa chất lượng cao trên diện tích khá lớn, như tại tỉnh Long An, vụ đông xuân năm 2010-2011, đã triển khai thực hiện 1.000ha tại các huyện Đức Huệ, Tân Hưng, Vĩnh Hưng, Tân Thạnh, Mộc Hóa.

Hay như ngành Nông nghiệp Đồng Tháp đã xây dựng mô hình cánh đồng sản xuất theo hướng hiện đại, bắt đầu từ Hợp tác xã Tân Cường huyện Tam Nông, Hợp tác xã Thắng Lợi huyện Tháp Mười. Đến nay, toàn tỉnh đã có chục mô hình với diện tích hàng nghìn ha và trên 1 nghìn hộ tham gia. Các hộ tham gia các mô hình đều đã được hướng dẫn ghi chép quá trình sản xuất, áp dụng các tiến bộ khoa học kỹ thuật theo hướng VietGAP.

Còn tại tỉnh An Giang, Công ty cổ phần Bảo vệ thực vật An Giang đã triển khai mô xây dựng vùng nguyên liệu trong vụ đông xuân với quy mô 1 nghìn ha tại các huyện Châu Thành, Thoại Sơn và Tịnh Biên. Hình thức liên kết là công ty cung cấp đầu vào cho nông dân, hỗ trợ sấy lúa cho nông dân và lưu kho trong 1 tháng không tính chi phí lưu kho. Công ty xuất nhập khẩu An Giang đã triển khai xây dựng vùng nguyên liệu tại Châu Thành và Thoại Sơn với quy mô 900 ha. Hình thức liên kết là cung cấp phân bón cho nông dân và sẽ thu mua lúa cho nông dân sau khi thu hoạch với giá cao hơn thị trường là 200 đồng/kg nếu lúa đạt chất lượng theo yêu cầu của công ty.

Thành phố Cần Thơ cũng đã xây dựng được 5 nhóm nông dân tham gia mô hình “Cộng đồng sản xuất và sử dụng chế phẩm sinh học giảm thiểu nguy cơ thuốc bảo vệ thực vật trong sản xuất lúa theo hướng GAP” tại huyện Cờ Đỏ, huyện Phong Điền, quận Thốt Nốt, quận Bình Thủy bằng nguồn tài trợ của tổ chức lương thực thế giới. Hoặc xây dựng mô hình quản lý rầy nâu trên diện rộng bằng biện pháp sinh học, kết quả là đã phân phối 2.000 kg chế phẩm Ometar cho nông dân phun trừ rầy nâu hại lúa. Điều này đã giúp nông dân thay đổi tập quán lệ thuộc sử dụng thuốc hóa học trừ rầy bằng chế phẩm sinh học, hạn chế tình trạng bộc phát rầy, giảm từ 2 đến 4 số lần sử dụng thuốc trừ rầy/vụ, giảm ô nhiễm môi trường, tăng hiệu quả kinh tế trong sản xuất lúa.v.v…

Nhìn chung, các mô hình đều mang lại hiệu quả thiết thực đối với người trồng lúa, nông dân dùng giống xác nhận, biết cách quản lý dịch hại hiệu quả, không sử dụng thuốc bảo vệ thực vật bừa bãi, bón phân đúng nhu cầu của cây lúa, không bón thừa đạm, chất lượng gạo tăng lên qua việc áp dụng thuốc bảo vệ thực vật theo phương pháp 4 đúng, giảm thiểu lượng thuốc lưu tồn trong hạt gạo... là tiền đề để tiến tới xây dựng vùng nguyên liệu lúa hàng hóa. Để việc xây dựng vùng nguyên liệu lúa, sản xuất lúa có ghi chép sổ tay theo hướng GAP được trở thành phong trào mạnh mẽ trong sản xuất vừa góp phần gia tăng năng suất và chất lượng, vừa tạo được vùng nguyên liệu lúa hàng hóa chất lượng cao cần thiết phải xây dựng mô hình “Cánh đồng mẫu lớn” định hướng sản xuất nông sản an toàn theo GAP.

Qua thống kê cho thấy, tỉnh có diện tích thực hiện mô hình “Cánh đồng mẫu lớn” vụ hè thu 2011, đông xuân 2011-2012 lớn ở các tỉnh phía Nam là tỉnh An Giang với 9.357 ha, tỉnh Đồng Tháp có 5.200 ha, tỉnh Tây Ninh, Long An, Cần Thơ là trên 2000 ha. Các tỉnh Trà Vinh, Kiên Giang gần 2000 ha…

Có thể khẳng định, trong quá trình thực hiện xây dựng mô hình “Cánh đồng mẫu lớn” các bên tham gia đều thụ hưởng các lợi ích một cách cao nhất, trong đó nông dân được hưởng lợi từ các dịch vụ phục vụ sản xuất, chất lượng vật tư nông nghiệp và các giá trị tăng thêm cho lúa từ các hoạt động dịch vụ nhiều nhất. “Cánh đồng mẫu lớn” sẽ được áp dụng quy trình sản xuất tiên tiến trong sản xuất, từng bước được dịch vụ hóa tất cả các khâu trong sản xuất từ giống, làm đất, chăm sóc, quản lý nước đến thu hoạch, bảo quản, chế biến, tồn trữ, …các hoạt động dịch vụ này sẽ góp phần gia tăng năng suất, chất lượng và giá trị hạt gạo, tăng tính cạnh tranh và lợi nhuận.

Qua đánh giá hiệu quả kinh tế trong mô hình cánh đồng mẫu lớn ở một số địa phương cho thấy lợi nhuận thu được từ mô hình cao hơn so với ngoài mô hình từ 2,2 - 7,5 triệu đồng/ha, nguyên nhân do việc áp dụng đồng bộ các giải pháp kỹ thuật đã làm tăng năng suất, đồng thời giảm chi phí sản xuất như lượng giống xạ, số lần phun thuốc trừ sâu bệnh… Với phương thức tổ chức đa dạng trên nền tảng của những mô hình canh tác lúa đã được xây dựng, nhiều hình thức đơn giản, dễ thực hiện, dựa trên điều kiện thực tế của địa phương, các nội dung thực hiện phù hợp với kỹ thuật và trình độ canh tác của nông dân trong vùng, cùng với đó là các cơ quan, đơn vị chuyên môn tham gia, triển khai thực hiện có nhiều kinh nghiệm trong xây dựng, trình diễn mô hình. Qua đây, bước đầu hình thành các mô hình khép kín từ sản xuất đến thu mua hoặc có liên kết của nhiều đơn vị tổ chức sản xuất và tiêu thụ theo hình thức khép kín. Hình thành nhận thức sản xuất lúa theo đơn đặt hàng, theo nhu cầu tiêu thụ, chú ý đến phẩm chất lúa gạo và có chú ý đến nhu cầu tiêu thụ, xuất khẩu.

Để tiếp tục phát triển mô hình “Cánh đồng mẫu lớn”, tới đây, một vùng nguyên liệu có quy mô diện tích từ 5.000 đến 30.000 ha sẽ được quy hoạch tại các tỉnh vùng Đồng bằng sông Cửu Long cho thấy, tiềm năng của khu vực này là rất lớn. Với mục tiêu xây dựng mô hình “Cánh đồng mẫu lớn” trong sản xuất lúa gạo nhằm thực hiện tốt việc áp dụng các tiến bộ kỹ thuật tiên tiến một cách đồng bộ, hiệu quả trên một diện tích lớn, rút ngắn khoảng chênh lệch về năng suất giữa các hộ nông dân, các thửa ruộng, các vùng sản xuất, nâng cao năng suất bình quân trong toàn vùng, gia tăng chất lượng lúa, gạo và làm nền tảng cho việc sản xuất lúa theo VietGAP, vệ sinh an toàn thực phẩm, xây dựng thương hiệu lúa gạo Việt Nam trong nước và xuất khẩu. Mô hình “Cánh đồng mẫu lớn” tiến tới xây dựng vùng nguyên liệu thông qua việc tăng cường liên kết bốn nhà, sản xuất và tiêu thụ nông sản theo hợp đồng, chủ động trong sản xuất, điều tiết và tiêu thụ lúa gạo ở những vùng sản xuất lúa trọng điểm, đồng thời làm giảm giá thành sản xuất, tăng lợi nhuận cho nông dân. Việc thực hiện thành công mô hình “Cánh đồng mẫu lớn” cũng sẽ góp phần thực hiện tốt nhiệm vụ tái cơ cấu của ngành trồng trọt, chính vì thế, rất cần có sự chung tay góp sức của các cấp, các ngành và các địa phương một cách đồng bộ, nhằm mở rộng mô hình “Cánh đồng mẫu lớn” ngày càng mang lại hiệu quả cao hơn nữa./.

KV - ĐCSVN.