LAMPUNG – INDONESIA (23-25 THÁNG BA 2015)

Bùi Chí Bửu

Mục đích hội thảo

Thảo luận và chốt lại hai nội dung quan trọng cho ngành hồ tiêu: (1) Hướng dẫn sản xuất hom giống hồ tiêu chất lượng cao; (2) Xem xét lại hướng dẫn sản xuất hồ tiêu của IPC trước đây.

Lịch trình

Ngày 22-3-2015: TP Hồ Chí Minh – Jakarta – Lampung

Ngày 26-3-2015: Lampung – Jakarta – TP Hồ Chí Minh

Tất cả thành viên ăn, nghỉ và hội thảo tại Khách sạn Grand Anugerah, JI. Raden Intan no. 132, Bandar Lampung 35117.

Mọi chí phí do IPC tài trợ

Thành phần tham dự:

IPC

Mr WDL Gunaratze, Executive Director, IPC

Mr BN Jha, Economist PC (chuyên viên mới tuyển dụng của IPC, người Ấn Độ)

Mr Noh Haryanto (thư ký)

Indonesia:

Mr Angga H. Putera, Sect. Head, Ministry of Trade

Mrs. Dr Dyah Manohara, Sr. Researcher, BALITTRO

Dr Angus Wahydi, Head, BALLITRO

Mr Deny Kurnia, Alt. LO of RI to IPC-MOT (liaison officer, Bandar Lampung)

Mr Edianto, Head, Estate Crop Officer

India

Dr M. Anandaraj, Director, IISR (Viện nghiên cứu cây gia vị của Ấn Độ)

Malaysia

Mr. Yap Chin Ann, Viện nghiên cứu cây gia vị của Mã Lai

Sri Lanka

Dr A. Subashinge, Dept. of Exp Agriculture

Vietnam

Prof. Dr. Bùi Chí Bửu, Viện KHKTNN Miền Nam

Nội dung

Hồ tiêu có thể được nhân giống bằng hạt và hom vô tính. Công nghệ nhân giống trong ống nghiệm cũng đã được phát triển, nhưng không thể áp dụng thương mại hóa trên diện rộng vì chi phí lớn. Thông thường, hồ tiêu được nhân giống vô tính bằng hom giống, hom được lấy từ các nhánh tiêu. Trong trường hợp hồ tiêu (Piper nigrum L.), tiến trình sản xuất hồ tiêu theo chuẩn “Quality Planting Material” là nội dung còn nhiều tranh cãi, và là mục tiêu cần chốt lại trong hội thảo này. Sản xuất tiêu tại những vườn được thương mại hóa có tuổi thọ trung bình 20 năm, và các vườn tiêu cổ truyền là 40 năm; người ta cần phải tái canh cây mới. Hom giống thường là nguồn chủ yếu để lan truyền mầm bệnh. Mọi sai lầm cho quản lý dịch bệnh sau này với chi phí tốn kém khá lớn, đều bắt nguồn từ đây.

Tập trung mọi nỗ lực cho hom giống tiêu (plant material) chất lượng cao là nội dung đầu tiên trong sản xuất hồ tiêu bền vững (Ravindran 2000).

Chọn dây tiêu mẹ

Dây tiêu mẹ (pepper mother vine) là khâu quyết định quan trọng với các tiêu chí như sau:

• Dây mẹ khỏe, tăng trưởng mạnh, lóng thân ngắn, có bông dài >10 cm
• Bông trổ đều, hạt chắc, tỷ trọng tiêu khô đạt 550 g / lít
• Không có triệu chứng sâu bệnh hại
• Có khả năng tạo rễ khi cắt làm hom giống
• Có khả năng cho trái nhiều và liên tục
• Chọn dây mẹ cao 3,5-4,5 m cho năng suất > 2kg tiêu khô / năm

Các tiêu chí này phải ổn định trong hai năm liên tục.

Sản xuất cây giống bằng những hom tiêu cắt từ dây mẹ (vegetative cuttings)

Có hai loại dây nhánh phát triển từ dây mẹ: dây mọc thẳng đứng được gọi là nhánh thân (orthotropic branches) và mọc ngang để cho trái gọi là nhánh ác (plagiotropic branches). Một vài nhánh có mầm chồi phụ từ nhánh thân không cho rễ khỏe, chỉ bó sát thân (clinging root) ở mắt lóng và mọc nghiêng. Người ta gọi đó là “hanging shoots” (nông dân Việt gọi là dây lươn, mọc buông thỏng lơ lững trên mình dây mẹ để phân biệt với dây lươn bò dưới đất gần vùng rễ: running shoots). IPC không chấp nhận dây lươn thuộc dạng “hanging shoots” (hangers), họ cho rằng nó sẽ có ít trái khi trồng trên ruộng; trong khi quan điểm của một số nông dân Việt Nam thì ngược lại, vì sức mạnh của nó. Dây lươn thuộc dạng “runner branches” mọc dài dưới đất, cho rễ phụ khỏe, cho rễ thằn lằn (rễ mọc trên không trung: aerial roots) rõ ràng trong mùa mưa, hoặc khi ẩm độ đất phù hợp. Đây là dây lươn được khuyến cáo dùng làm hom giống.

Dây tiêu ngọn (terminal shoot) là nhánh có ưu thế tăng trưởng mạnh nhất (most vigorous shoot), nhiều búp chồi và ít chồi nhánh ngang. Dây tiêu ngọn được sử dụng làm hom giống rất phổ biến tại Malaysia, một số vùng ở Indonesia và Brazil. Tại Indonesia, hom cắt xong thường được mang thẳng ra ruộng để trồng. Ở Brazil, người ta xây vườn ươm gọi là “mother garden” với những dòng tiêu vô tính triển vọng được ươm tại đây. Vườn ươm này phải được di chuyển chổ khác sau thời gian khai thác 2-3 năm. Hệ thống nhân giống của Malaysia khá bài bản, được xây dựng một cách hệ thống.

Chọn lựa hom cắt (cuttings): hom có 4-5 lóng thân được trồng thẳng trên ruộng trong mùa mưa. Tuy nhiên, thời tiết rất thay đổi, việc trồng thẳng “hom cắt” như vậy gặp nhiều rủi ro khi lượng mưa thất thường. Cắt dây mẹ thành những hom giống có 4-5 lóng thân, với 2 chồi thân mọc ngang, khỏe, trên dây mẹ đạt những tiểu chuẩn nói trên, và tuổi dây mẹ không quá 2 năm.

Bước một: xác định lóng thân ở vị trí thấp nhất, loại bỏ các nhánh ác (plagiotrophic) ở 3 đốt thân cuối bên dưới. Chồi non hơn ở trên cùng của dây thân (orthotropic) cũng được cắt bỏ (trên lóng thân thứ 6 trở lên). Lóng thân có bông là lóng thứ nhất tính từ dưới lên thuộc hom cắt với 5 lóng.

Bước hai: Sau 10-14 ngày, chồi nách (axillary bud) xuất hiện ở lóng thứ 5 tính từ trên xuống và lóng thứ 4. Hom cắt được chọn và được cắt bằng công cụ thật bén, sạch (khử trùng bằng cồn) tại vị trí 1-2 cm dưới lóng thân thứ nhất. Tách rời các rễ phụ bám vào trụ một cách thận trọng. Lấy hom giống ra đặt trong bọc plastic sạch, hoặc để trên khay sạch. Hom giống có thể trồng ngay ra ruộng trong mùa mưa; hoặc ươm hom giống trong cát, chờ hom ra rễ.

Kỹ thuật giúp hom cắt ra rễ

Làm luống để giúp hom cắt ra rễ (rooting bed) bằng vật liệu cát sông, trước khi trồng trên ruộng. Luống ươm hom giống dài tùy theo kích thước vườn ươm, rộng 1,0 m, sâu 30 cm chừa 0,3 m làm lối đi chăm sóc. Hom giống được xử lý với thuốc trừ nấm tương ứng. Đặt hom giống trên luống, khoảng cách 20-30 cm, cắm nghiêng 45⁰- 60⁰. Ba lóng thân nằm sâu trong luống, lóng thứ 4 trên mặt luống. Luống chứa giá thể giúp hom ra rễ (rooting medium) được phủ lớp cát sông trên mặt. Không bón phân hữu cơ. Tưới ẩm hàng ngày. Trong vòng 4-5 tuần hom giống ra rễ và sẵn sàng mang trồng trên ruộng.

Di chuyển hom giống: hom giống được mang ra ruộng phải được gói lại với vật liệu sạch, giữ ẩm bằng cách tưới nước bổ sung. Điều này còn tùy thuộc khoảng cách di chuyển gần hoặc xa mà chúng ta còn vật liệu gói hom giống cho cẩn thận.

Duy trì vườn ươm cây mẹ (mother plant stock)    

Tập họp các nhánh dây tiêu mọc thẳng (upright branches) từ vườn tiêu sẽ rất hạn chế và chỉ có 2-3 lần cắt trong cùng một lúc từ một dây nào đó. Tập họp các nhánh cắt kiểu như vậy có thể gián tiếp truyền nhiều bệnh cho cây tiêu. Do đó, duy trì nguồn cho hom giống cần phải duy trì cường lực và sức khỏe cây mẹ. Người ta khuyến cáo phải xây nhà lưới, hay vườn ươm với kỹ thuật đặc biệt để ươm các nhánh cắt mọc thẳng (upright cuttings)

Xây dựng vườn ươm cây mẹ

Đào rảnh có kích thước sâu 45 x rộng 45 cm x dài 5 m; chừa 1 mét làm lối đi chăm sóc. Đổ đầy vào rảnh mụn xơ dừa (coir dust), phân bò và đất mặt (nông dân VN còn gọi là đất miểng). Trụ đỡ dài 2 m được cắm xuống với khoảng cách 60 cm. Trụ sống Gliricidia sepium (cây họ đậu, hình) hoặc trụ chết bằng gỗ đều có thể được sử dụng. Che mát vườn ươm bằng lưới, hoặc dùng tàu lá dừa, che trực tiếp lên từng gốc cây trụ trong giai đoạn đầu tiên. Khi cây mọc khỏe, không che mát nữa. Cây sẽ bò lên đỉnh trụ đỡ trong vòng 4-5 tháng. Bây giờ, chúng ta sẽ cắt lấy hom giống. Quan sát khi hệ thống rễ phụ bám chặt vào trụ đỡ, chồi nhánh ngang xuất hiện theo hướng dẫn trên, chúng ta tiến hành cắt hom. Dây mẹ rất cần dinh dưỡng vì vậy phải bón phân cho dây. Hỗn hợp bao gồm 90 g urê, 70 g triple super phosphate, 50 g KCl và 30 g Kieserite cho vào 50 lít nước khuấy đều. Tưới 250 ml dung dịch dinh dưỡng này trên mỗi hốc cây, cách khoảng 2 tuần một lần. Phủ đất bằng phân xanh để giữa ẩm dưới gốc và quản lý cỏ dại. Chú ý quan sát sâu bệnh hại nếu có để quản lý kịp thời.

Sử dụng dây tiêu ngọn để sản xuất hom giống

Chồi ngọn có từ 2 đến 3 lóng thân non (immature nodes) được cắt bỏ từ mỗi nhánh tiêu, để kích thích đâm chồi nách (axillary buds). Trong vòng 2-3 tuần, các chồi nách xuất hiện. Hom giống có 5 lóng thân và hai nhánh ngang ở các lóng phía trên sẽ được chọn để cắt làm hom giống. Trồng hom giống này trong bịch đất có kích thước 20 x 12,5 cm, chứa hỗn hợp dinh dưỡng (giá thể). Chỉ khai thác 4-6 hom cắt (cuttings) từ mỗi dây tiêu mẹ. Đặt hai lóng nằm trong hỗn hợp dinh dưỡng (media), 3 lóng ở trên mặt / mỗi bịch đất. Giữ chúng trong phòng có ẩm độ (humid chamber) từ 3 đến 4 tuần. Mang ra nhà lưới có che sáng 8-10 tuần nữa. Khi cây được 3 tháng tuổi, đó là lúc có thể được trồng ngoài ruộng. Người ta khuyến cáo phải tập dần điều kiện khó khăn để huấn luyện cây (hardening) 3-4 tuần trước khi trồng ngoài ruộng là an toàn nhất.

Ưu điểm của sử dụng dây tiêu ngọn để sản xuất hom giống

•  Hom cắt từ dây tiêu mẹ cho chồi nách và rễ thằn lằn nhiều hơn dây lươn bò trên đất
•  Hom cắt có kích cỡ to hơn, hàm lượng dinh dưỡng trong thân nhiều hơn, hỗ trợ cây trong điều kiện khắc nghiệt sau này.
•  Hom cắt có khả năng phân chồi nhánh ở gốc thân nhọn dần lên trên, tạo tán cây hình nón (conical canopy), cơ sở để tiêu cho năng suất cao
•  Thời gian tạo tán ngắn, dây tiêu thường cho trái sớm vào năm thứ hai sau khi trồng (bông trái xuất hiện năm thứ nhất nên ngắt bỏ, vì nó làm cây tiêu mất sức)
•  Tốc độ tăng trưởng nhanh hơn các loại hom giống khác, tạo tán lớn hơn trong thời gian ngắn.

Nhược điểm chính của phương pháp này là người ta khó chọn được dây tiêu ngọn có số lượng lớn, đáp ứng được yêu cầu số hom giống cho đồng ruộng nếu so sánh với dây lươn bò trên mặt đất (runners)

Sản xuất hom giống bằng dây lươn bò trên mặt đất (runners)

Đây là phương pháp thông dụng nhất trong các nước thành viên của IPC. Hai đến ba lóng thân được chọn để cắt đối với dây lươn, trong mùa mưa. Chọn dây mẹ theo tiêu chuẩn nêu trên. Chú ý trong phương pháp này, dây tiêu dễ nhiễm bệnh, nên việc vệ sinh vườn cây giống đặc biệt cần được quan tâm.

Thu thập hom giống để nhân

Thu thập hom giống vào buổi sáng và phải giâm vào chậu trong cùng một ngày, tránh tổn thương về cơ giới. Thời gian sau thu hoạch là lúc tốt nhất để cắt hom giống. Hom được giâm cành trong bịch đất có chứa giá thể. IPC đề nghị nên thương mại hóa dịch vụ sản xuất hom giống để chính phủ có thể kiểm soát đầu mối, tránh lây lan dịch bệnh. Tại Sri Lanka, Ấn Độ, qui trình này được thực hiện khá nghiêm túc.

Phương pháp nhân giống nhanh của Sri Lanka

Nhân giống bằng thân tre (bamboo system): thân tre được chẻ làm đôi, dài 1,5 m, xếp theo hình chữ V ngược trên luống. Ruột thân trên rổng được lấp đầy giá thể, rồi đặt hom giống vào. Phương pháp này rất khó áp dụng ở Việt Nam vì vật liệu đắt và không tiện dụng

Nhân giống theo phương pháp giá thể xốp (heap method): chất đống giá thể thành hình thang hoặc tam giác như hình ảnh trên, tạo góc xiên 45⁰. Phương pháp này được áp dụng để huấn luyện dây tiêu, tập cho hom giống quen dần với điều kiện đồng ruộng.

Nhân giống theo hệ thống ống túi nhựa chứa giá thể bên trong (polythene tube sustem): khung đở bằng thép có kích thước 3,75 cm x 3 m. Ống túi nhựa chứa giá thể bên trong có kích thước 350 gages x 8 cm rộng x 2,7-3,0 m cao. Giá thể chủ yếu là mụn xơ dừa. Túi treo trên khung thép thẳng đứng, đáy chạm đất, khoảng cách giữa hai túi là 30 cm. Gắn hai dây hom giống theo chiều đối xứng của túi giá thể. Bổ sung dinh dưỡng 250 ml hỗn hợp bao gồm 1 kg urê, 0,75 kg superphosphate, 0,5 kg KCl và 0,25 kg kieserite pha trong 250 lít nước. Bón cho mỗi túi, cách khoảng 4 tháng một lần.

Phương pháp nhân giống của Ấn Độ: tập trung chủ yếu vào xét nghiệm hom sạch bệnh, đặc biệt là sạch virus bằng chẩn đoán PCR

Phương pháp của Mã Lai: tập trung vào kỹ thuật “prunning” dây mẹ để có hom cắt đạt chuẩn. Chú ý kỹ thuật ghép trên gốc tiêu hoang dại để ngừa bệnh hại ở giai đoạn phát triển đầu tiên.

Phương pháp của Indonesia: tập trung vào mạng lưới khuyến nông để xác nhận hom tốt. Tiêu trắng Muntok (White Muntok pepper) có nguồn gốc từ Lampung, Sumatra, Indonesia là sản phẩm nổi tiếng.

Phương pháp của Việt Nam: hiện nay chủ yếu dựa vào kinh nghiệm nông dân sản xuất giỏi. Nội dung được các nước bạn quan tâm là sử dụng khá phổ biến chế phẩm Trichoderma để xử lý giá thể, phân ủ sao cho việc quản lý Phytophthora, Fusarium, … có hiệu quả.

Nhìn chung chưa có phương pháp nào hoàn chỉnh, phương pháp của Ấn Độ tiếp cận với công nghệ sinh học nhiều nhất, nhưng nặng về lý thuyết; pp của Mã Lai có vẻ thực tế nhất. Hội thảo còn bàn luận nhiều đến biện pháp đáp ứng cho nông trại hữu cơ.

Chuẩn bị bao đựng giá thể 

Bao polythene trong suốt hoặc đen đều được sử dụng có kích thước 250 gauges với 20 x 12,5 cm. Đảm bảo luống đặt và giá thể trong bao có khả năng thoát nước tốt. Đục lổ (4 lổ) ở vị trí 2-4 cm từ đáy bao lên. Giá thể đựng trong từng bịch giống là: đất mặt, phân bò, cát sông và mụn xơ dừa (mỗi thứ có tỷ lệ như nhau). Có thể thay thế phân bò bằng phân ủ mục (compost). Có thể thay thế mụn xơ dừa bằng mạt cưa, tro trấu. Cho giá thể vào túi nhựa 3-4 ngày trước khi trồng hom giống, đảm bảo sự ổn định.

Giữ hom giống trong buồng tạo ẩm kích thích tẳng trường rễ cũng như sự tạo chồi.

KIỂM NGHIỆM VÀ CHỨNG NHẬN HOM GIỐNG

Đây là phần yếu nhất của Việt Nam so với các nước thành viên trong thời điểm hiện nay. Có 4 đến 6 tiêu chuẩn phẩm chất hom giống cần được kiểm nghiệm và xác nhận:

1. Số lá trưởng thành khỏe mạnh trên mỗi hom giống: 5-6 lá
2. Hom giống tăng trưởng mạnh mẽ, lá dầy, bóng láng
3. Không có sâu bệnh hại
4. Có hệ thống rễ phát triển tích cực

XÂY DỰNG VƯỜN ƯƠM GIỐNG CÓ QUI MÔ THƯƠNG MẠI HÓA LỚN

Đây là ý tưởng mới được đề xuất bởi IPC, nhằm gom đầu mối quản lý cho Chính Phủ trong quản lý giống và phục vụ tốt cho nông dân

Hội thảo cũng đề cập nhiều đến sâu bệnh hại thường có trong vườn ươm để quản lý tốt nhất dịch vụ sản xuất hom giống phục vụ sản xuất.

Hội thảo thẩm định lại trên 20 nội dung có liên quan đến qui trình sản xuất hồ tiêu của IPC, và sẽ in lại sách hướng dẫn cho nông dân sử dụng, ưu tiên cho nông dân 6 quốc gia thành viên.

Giới thiệu tóm lược về LAMPUNG - Indonesia

Lampung là một tỉnh của Indonesia. Lampung nằm ở đỉnh cuối phía Nam của đảo Sumatra, giáp ranh với các tỉnh Benkulu và Nam Sumatra. Lampung là quê hương của tộc người Lampung, có ngôn ngữ riêng và chữ viết riêng. Thủ phủ của Lampung là thành phố Bandar Lampung. Dân số của Lampung có 7.972.246 người theo thống kê năm 2014. Diện tích tự nhiên là 34.624 km². Riêng thành phố Bandar Lampung là 118,5 km². Lampung là kết quả của sự di dân từ Java, Madura và Bali đến định cư tại đây, để khai phá đất mới, làm cho mật số dân cư tăng cao đến nổi Chính phủ phải đề ra chính sách riêng về “chương trình di dân” cho Lampung. Lampung còn nổi tiếng là nơi có những trận động đất và phun trào núi lửa ở Indonesia. Ngày 10 tháng Năm 2005, một trận động đất 6,4 độ Richter đã xảy ra tại đây. Trước đó, núi lửa Krakatau đã phun trào vào năm 1883 để lại nhiều thiệt hại lớn trong lịch sử thiên tai khủng khiếp của đảo quốc này.

Nông nghiệp của Lampung khá phát triển. Sản phẩm nổi tiếng là cà phê robusta, ca cao, dừa, đinh hương và đặc biệt là hồ tiêu với phẩm chất riêng biệt của Lampung (giống như tiêu Phú Quốc của Việt Nam trước đây). Tập đoàn Nestlé đã chọn nhân cà phê của Lampung làm nguồn vật liệu chính cho sản phẩm chế biến của mình. Nông nghiệp còn vi phạm vào khu công viên quốc gia nổi tiếng Bukit Barisan Selatan. Ở đây còn có công ty quốc gia rất nổi tiếng trong chế biến dừa Wong Coco. Lampung rất nổi tiếng về nghề dệt và sản xuất quần áo theo truyền thống với chất liệu bông vải.

Ngày 25-3-2015, IPC tổ chức cho đoàn thăm quan các vườn hồ tiêu Lampung. Những vườn tiêu này đã có từ cuối thế kỷ 19; nhưng bị tàn phá bởi đợt phun trào của núi lửa Krakatau (1883) cùng với các làng nghề dệt vải sợi bị chôn vùi trong tro bụi núi lửa.